Tamara Pigot - 04 april 2023

Levend Erfgoeddagen 2024

Op 14 en 15 september zetten houders van zeldzame huisdierrassen in heel Nederland hun deuren open. Wederom samen met de Open Monumenten dag. Het jaarthema ‘routes, netwerken en verbindingen’, hebben we vertaald naar een eigen thema voor de Levend Erfgoed dagen.

Thema 2024: Onderweg met vee door ‘t ganse land

Twee eeuwen geleden brachten ganzenhoeders hun ganzen te voet van Twente naar Rotterdam. Een ellenlange tocht. Vanuit Rotterdam werden de ganzen per schip naar Engeland vervoerd.

In het zuiden zijn de Limburgers trots op hun Mergellandschaap en de Groningers zijn zeer gesteld op hun kenmerkende Blaarkop koeien met de vlek om het oog.

SZH heeft op dit idee het bordspel ’t Ganse land gebaseerd. Op hun tocht maken ganzenhoeders Gijs en Driek een omweg en horen meer verhalen over Nederlandse rassen.

En dat zijn er nogal wat. Vee heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in Nederland. En iedere streek heeft zijn eigen rassen en gebruiken. De ganzen zelf waren bijvoorbeeld verbonden aan de drassige gronden in het oosten van het land, waar ander vee zich niet goed kon handhaven. In het zuiden zijn de Limburgers trots op hun Mergellandschaap en de Groningers zijn zeer gesteld op hun kenmerkende Blaarkop koeien met de vlek om het oog.

Er staat van alles te gebeuren op 14 en 15 september. Houd voor meer informatie deze website in de gaten.

Onderweg met vee door ‘t ganse land

Lees hieronder verder voor mooie voorbeelden van het thema onderweg en de verbinding met ons Levend Erfgoed.

Schaapsherders met hun kuddes

Naar schatting zeven eeuwen geleden deden de eerste schapen in Nederland hun intrede. Ze leken waarschijnlijk op onze huidige Drentse heideschapen en waren afkomstig uit het Midden-Oosten. Vanuit dit type is in de loop van de afgelopen eeuwen een grote variëteit aan schapenrassen ontstaan. Door de natuurlijke selectie van verschillende leefomstandigheden, zoals grondsoort en klimaat, en door de keuzes die de mens heeft gemaakt in de fokkerij.

Het gebruik en de leefomstandigheden van de dieren zijn bepalend geweest voor  de ontwikkeling van de verschillende rassen. Het weideschaap is van oudsher gehouden op de rijkere gronden en voornamelijk gefokt voor de productie van vlees of melk.

Op de voedselarme gronden werd het huidige heideschaap ingezet. Deze dieren liepen overdag op de schrale, ruige terreinen en brachten de nacht door in de schaapskooi. In de zogenaamde potstallen ontstond een mix van schapenmest en gedroogde plaggen die als stro werden gebruikt.  Dit bleek een goede bemesting voor de schrale akkers in de buurt.

Het heideschaap is niet meer weg te denken uit de Nederlandse natuurgebieden. Je komt ze tegen op de Drentse heide, op de Veluwe, de Kempen en het heuvelachtige Zuid-Limburg. Een kudde heideschapen is niet alleen een mooi gezicht, maar doet ook zeer nuttig werk. Zonder de begrazing van deze schapen verandert het cultuurhistorische heidelandschap in korte tijd in een bos.

Post- en sierduiven, hun routes en hun verbinding met de mens

Duiven in Nederland komen voor in een zeer grote verscheidenheid en deze dieren worden al eeuwenlang door de mens gehouden. De duif werd voor het eerst omstreeks 4500 v. Chr. in Irak gedomesticeerd waar hij  voornamelijk werd gebruikt als offerdier. En zo kreeg de duif bij veel volkeren en in bepaalde religies een symbolische betekenis.

Een andere functie van duiven was de productie van mest. De duiven werden dan gehouden in hoge piramidevormige duiventillen zodat men de mest onderin kon opvangen om over de akkers uit te strooien. Daarnaast heeft de duif vanwege zijn fenomenale oriëntatie vermogen, eeuwenlang een belangrijke rol vervuld als postduif. Zowel de oude Egyptenaren, Grieken als Romeinen lieten al duiven berichten overbrengen en deze functie hebben ze tot in de helft van de vorige eeuw behouden. Ook werden ze als pluimvee gehouden in duiventillen voor het vlees.

Tegenwoordig worden de meeste duiven gehouden als sierduif of vliegduif om aan wedstrijden mee te doen. Duiven zijn namelijk kunstenaars in oriëntatie. Wetenschappers hebben ontdekt dat de duif een behoorlijk divers pakket heeft om de weg terug te vinden. Zo letten ze op de stand van de zon, maken ze gebruik van het elektromagnetisch veld van de aarde, zetten ze hun reukvermogen in en gebruiken ze wegen, rivieren en andere herkenningspunten in het landschap om de weg terug naar huis te vinden.

Op kasteel Doorwerth is de Gelderse Slenk (zie foto) neergestreken. Van dit verloren gewaande sierduivenras zijn net op tijd een aantal exemplaren gevonden, waarmee het ras van uitsterven behoed is.

Foto kasteel Doorwerth Carine van Ketwich voor Gelders Landschap en Kastelen

Vooruit met de geit

In Nederland arriveerden de eerste geiten waarschijnlijk omstreeks 5300 v. Chr. Ze maakten deel uit van de veestapel van de eerste boerennederzettingen in Zuid-Limburg. Van daaruit heeft de geit zich over heel Nederland verspreid. Op oude Nederlandse schilderijen zijn meestal wel een paar geiten bij een boerderij te zien. Ze zijn dan afgebeeld in de buurt van spelende kinderen of voor een bokkenkar.

De bokkenkar wordt niet meer ingezet voor vervoer van goederen. De Nederlandse geitenrassen zijn onder te verdelen in melkgeiten en geiten voor het natuurbeheer.

Geiten zijn niet kieskeurig, ze eten behalve gras ook takjes, struiken en allerlei andere planten. Op schrale gronden waar geen koeien gehouden kunnen worden, kunnen geiten zich prima redden. De geit zorgt ook voor melk en vlees en werd om deze reden ook wel ‘de koe van de armen’ genoemd.

Samen een blokje om

Dat de manier van omgaan met dieren verandert in de loop van de tijd wordt goed geïllustreerd door de hondenkar. Vanaf de 17e eeuw werden regelmatig sterk gebouwde trekhonden voor de wagen gespannen. De honden werkten in verschillende beroepsgroepen. Zo brachten ze bijvoorbeeld melk en post rond. Het Nederlandse leger gebruikte hondenkarren voor het vervoer van artillerie. Aan het  welzijn van de honden werd niet zoveel aandacht besteed als nu. De honden werden flink aan het werk gezet.

Toch volgde in 1910,  door inspanning van de ‘anti trek en kettinghonden bond’ een speciale trekhondenwet om betere zorg voor de dieren af te dwingen. Na een totaal verbod op het gebruik van trekhonden in 1963, verdween de trekhond uit het straatbeeld. Wie nu op internet de zoekterm hondenkar intypt, vind eindeloos veel plaatjes van karren die achter de fiets kunnen worden gebonden om de hond zo comfortabel mogelijk in te kunnen vervoeren.

Door de taken die de Hollandse Herders vroeger hadden, moesten boeren op de hond kunnen rekenen. De eigenschappen die daarvoor belangrijk waren zijn nog steeds in de Hollandse Herders terug te vinden en betekenen dat ze betrouwbaar en loyaal moeten zijn, dat ze zelfstandig kunnen werken, initiatief vertonen maar ook goed gehoorzamen. Het hoeden van schapen is een oude vaardigheid, maar de meeste honden blijken dit instinct voor schapen hoeden nog steeds te bezitten.

De veelzijdigheid en het karakter van de Hollandse Herdershond die nodig waren voor de taken van vroeger, maken hem ook geschikt als hulphond in actuele beroepen, zoals politiehond, speurhond en blindengeleidehond.

Paarden als vervoermiddel, voor de wagen en als werkpaard

Het paard is met stip het eerste dier waaraan je denkt bij het thema onderweg. Paarden kennen wij tegenwoordig allemaal als rijdier, maar dit is lang niet altijd zo geweest. Ongeveer 5500 jaar geleden is de mens begonnen met vangen van wilde paarden voor hun vlees. Al snel kwamen ze erachter dat de paarden tam gemaakt konden worden en geschikt waren voor de fokkerij. Toen de paarden steeds meer als huisdier gehouden werden, kregen ze ook een functie als trekdier en later als rijdier. Het duurde niet lang voordat in de oorlogsvoering gebruik gemaakt werd van de snelheid en het indrukwekkende imago van paarden.

In Nederland werden paarden met name ingezet in de landbouw, waar hun trekkracht goed van pas kwam. Om in de verschillende streken van Nederland als trekpaard dienst te doen, moest er wel op specifieke eigenschappen worden gefokt, passend bij het bodemtype. Na de komst van de landbouwmachines verloor het paard steeds meer zijn functie als werkpaard en won het aan populariteit als rijdier en gezelschapsdier. Nederland kent ook een aantal initiatieven waarbij de Nederlandse paardenrassen nog worden ingezet in de duurzame landbouw, de visserij en in het natuur- of bosbeheer.

Bijen en hun routes en netwerken

Bijen zijn zeer belangrijk voor bestuiven van planten. Behalve dat bijen de planten kunnen zien kunnen ze ook ruiken via hun antennes. Op deze manier kunnen ze de signalen van bloemen opvangen om er vervolgens op af te gaan. Bijen hebben daarnaast een fenomenale manier om ook met elkaar te communiceren.

Nederland kent maar liefst circa 360 verschillende soorten bijen. Slechts één daarvan is de honingbij, de andere soorten behoren tot de wilde bijen.  De honingbij wordt door imkers gehouden in bijenkasten, en om deze reden valt de honingbij dan ook onder de Nederlandse ‘huisdieren’.

Op de foto een honingraat met inlandse zwarte bijen, het kleinste diertje uit de collectie Nederlandse levend erfgoed rassen.

Overige suggesties:

Om kinderen wat meer te leren over de Oorspronkelijke Nederlandse veerassen, is een zoekkaart ontworpen. Er zijn 24 rassen op afgebeeld met ieder een interessant weetje.

Erfgoeddieren zichtbaar maken langs fietsknooppunten of klompenpaden

Zelf onderweg langs Levend Erfgoed. Er zijn veel mooie combinaties denkbaar om met behulp van wandel en fietsroutes dier en monument met elkaar te verbinden.

In Warmond is bijvoorbeeld een Levend Erfgoed fietsroute  waar je onder andere langs Landgoed Oostergeest komt. Behalve lakenvelders zijn op deze route ook de Blaarkop koeien van de Sophiahoeve te zien. Een van de door SZH erkende Levend erfgoed centra. 

Heb je zelf zeldzame rassen en ben je enthousiast geworden? Wij verwelkomen graag houders van zeldzame rassen die tijdens één of beide dagen hun erf openstellen. Schijf je gelijk in via de knop of vul onderstaand formulier in, dan nemen we contact met je op.